PALEŚNICA
Położenie geograficzne: 20°48' E - 49°47' N - 7 km S od Zakliczyna
ludność: około 500 osób w ponad 110 domach.
kod pocztowy: 32-842 Paleśnica
Pierwsza wzmianka 1351 rok

Paleśnica znajduje się w gminie Zakliczyn w powiecie tarnowskim ziemskim (województwo małopolskie). Położona jest w przełomowej części doliny potoku Paleśnianka (dopływ Dunajca) pomiędzy kulminacjami Mogiły (503m) i Styru (472m), które to wzgórza pokryte są przez lasy bukowo-olchowe.

Przez miejscowość prowadzi droga wojewódzka nr 975 o wybitnych walorach krajobrazowych wiodąca z Zakliczyna przez Gródek nad Dunajcem obok Jeziora Rożnowskiego do Nowego Sącza.

W miejscowości znajduje się: punkt biblioteczny, szkoła podstawowa oraz gimnazjum, poczta. Swoje drużyny piłkarskie prowadzi Parafialny Klub Sportowy "Jedność" Paleśnica.

Historia

Wieś założona na prawie niemieckim w 1351 roku przez Kazimierza Wielkiego na prośbę Gryfitów z Rożnowa, który to jednocześnie uposażył parafię dwoma łanami ziemi.

W starych księgach metrykalnych, nazwa wsi figuruje jako "Palecznica" lub "Pałecznica". Dlatego też można przypuszczać, że dzisiejsza nazwa Paleśnica jest pierwotną przeróbką nazwy Pałecznica. Słowem "pałecznica" określano dawniej drewnianą maszynę wodną, która wprawiała w ruch, szereg młotów kuźniczych.

Udokumentowana historia Paleśnicy sięga ostatnich lat XIV wieku. Wiadomo że w 1387 roku jej właścicielem był Piotr Rożen z Rożnowa. Nie ulega jednak wątpliwości, że zarówno Paleśnica jak i otaczające ją wsie powstały już znacznie wcześniej (niektóre źródła podają datę 1086 rok).

W "Słowniku Geograficznym" Chlebowskiego czytamy, że stąd pochodził Klemens z Paleśnicy, sławny wojownik poległy pod Legnicą w 1241 roku. Pierwotnie Paleśnica była prawdopodobnie osadą rzemieślniczą, a pierwszymi osadnikami byli mistrzowie sztuki żelaźniczej.

Według tradycji ludowej w kotlinie Paleśnicy, przy zbiegu rzeki Paleśnianki i Olszowianki miała istnieć kuźnica wodna, gdzie wytapiano "żelazo". Rudę żelaza w postaci syderytu ilastego eksploatowano w sąsiedniej Rudzie Kameralnej, tam też odbywało się wytapianie surówki w małych piecach ziemnych, tzw. dymarkach na węglu drzewnym. Pozyskana surówkę poddawano przeróbce i przekuwano. W pracy mechanicznej z powodzeniem wykorzystywano siłę bieżącej wody, budując kuźnice wodne czyli właśnie taką "pałecznicę".

W 1397 r. król Władysław Jagiełło wydał akt, mocą którego założył i wyposażył kościół (p.w. Św. Klemensa - patrona górników) i szkołę parafialną w Paleśnicy.

Następnie król Jagiełło nadał Paleśnicę, wraz z okolicznymi wioskami, na własność Stanisławowi Rożnowskiemu w nagrodę za przywiezienie przez niego z Węgier insygniów królewskich. Z czasem, na krótko, Paleśnica wróciła znów w posiadanie królewskie. W wieku XVI panem stał się Spytko Jordan, kasztelan krakowski, potem Lasocki, który oddał paleśnicki kościół protestantom, niewiadomo jednak na jak długo. Wreszcie pod koniec XVIII w Paleśnica weszła w skład Melsztyńskiego klucza Lanckorońskich.

Początki oświaty na tym terenie sięgają drugiej połowy XIV wieku, kiedy to przy kościele zostaje założona szkoła parafialna. Na założenie pierwszej szkoły  publicznej tzw. trywialnej trzeba było czekać do roku 1859. Wtedy to dla czterech gmin wiejskich: Paleśnicy, Olszowej, Borowej i Dzierżanin na mocy zezwolenia "Wysokiego C K Rządu Krajowego" Urząd Powiatowy w Wojniczu wydał decyzję założycielską szkoły. Utrzymanie szkoły i nauczyciela (początkowo był nim organista) spoczęło na barkach dziedzica Paleśnicy i Olszowej oraz mieszkańców czterech wyżej wymienionych wsi. Szkoła została umieszczona w organistówce, gdzie oprócz mieszkania dla nauczyciela wydzielono dwie sale lekcyjne.

W czasie I wojny światowej przez wieś przebiegała linia frontu. Właśnie z tego okresu pochodzą cmentarze numer 295 i 296. W czasie drugiej wojny światowej na terenie Paleśnicy i przyległych okolic działały oddziały partyzanckie. W 1944 r. w odwecie za działalność dywersyjną partyzantów Niemcy spalili pobliską miejscowość Jamna, a jej mieszkańców w większości zamordowali.

Obecnie Paleśnica zajmuje powierzchnię 657,74 ha i liczy około 500 mieszkańców mieszkających w ponad 110 domach.

Zabytki

Kościół p.w. św. Justyny z 1809 r. fundacji Justyny Lanckorońskiej, w miejsce poprzedniego drewnianego p.w. św. Klemensa. Murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zakończonym trójbocznie i kwadratową wieżą od zachodu. Ołtarz główny z 1895 r., dwa ołtarze boczne przy tęczy neoromańsko - neobarokowe z końca XIX w. Ambona neobarokowa. Wnętrze nakryte sufitem płaskim. Wyposażenie z XVIII-XIX w m.in. wotywny obraz Św. Justyny z 1809 r.). Dach siodłowy. Obok kościoła znajduje się obszerny parking.

Dwór z XVIII w., gruntownie przebudowany w 1950 r. Pozbawiony cech stylowych. Murowany, parterowy, o dwutraktowym układzie wnętrz. Wokół dworu resztki parku.

Cmentarze wojenne z l wojny światowej:

Cmentarz wojenny nr 295. Położony na terenie starego cmentarza parafialnego w Paleśnicy, po prawej stronie drogi od Zakliczyna. Wykonany według projektu Roberta Motka. Powierzchnia 293 m². Kwatera założona na skomplikowanym symetrycznie planie, ogrodzona murem częściowo ażurowym, częściowo pełnym. W środkowej części ośmioboczny cokół zwieńczony krzyżem, z żeliwnymi krzyżami na ścianach. W murze pomniczki nagrobne. Pochowanych jest tutaj 46 Austriaków i 16 Rosjan (w 14 mogiłach pojedynczych i 6 zbiorowych), poległych 16 stycznia i 16 lutego 1915 r.

Cmentarz wojenny nr 296. Położony jest na stoku tego samego wzgórza co cmentarz nr 295, lecz o 100 m bliżej kościoła, na skraju lasu. Powierzchnia 460 m².
Na planie prostokąta ogrodzony stalowymi kształtownikami, ozdobna, kuta brama. Na wprost wejścia znajduje się duży krzyż. W tylnej ścianie jest drugi krzyż na kamiennej podstawie z inskrypcją "Skarby kryje to wzgórze: Wiernych, dzielnych synów". Pochowano tu 67 Austriaków w 21 mogiłach pojedynczych i w 10 mogiłach zbiorowych, poległych 2 października 1914 r. i 3 kwietnia 1915 r.

Kapliczka z 1927 r. fundacji Łukasza Czuby. Kamienna. Posąg NP. Maryi Niepokalanie Poczętej, na wysokim ośmiobocznym postumencie i uskokowym cokole.

Turystyka

Przez Paleśnicę przebiega najdłuższa z tras rowerowych w gminie Zakliczyn nazwana "Wielką Pętlą Południową". Opis tej trasy znajduje się w dziale "Turystyka" [więcej].

Komunikacja

Dogodny dojazd do tej miejscowości zapewniają kursujące autobusy PKS z Gródka, Nowego Sącza, Tarnowa, Zakliczyna, Krakowa, Katowic.
W miejscowości znajdują się 2 przystanki PKS.

Zmotoryzowanym turystom jako miejsce postoju polecamy bezpłatny parking obok kościola parafialnego, który znajduje się w centrum miejscowości, najbliżej wyżej wymienionych obiektów zabytkowych.