MELSZTYN
Położenie geograficzne: 20°46' E - 49°53' N - 3 km W od Zakliczyna, na lewym brzegu Dunajca.
ludność: ponad 200 osób w 50 domach
kod pocztowy: 32-840 Zakliczyn
Pierwsza wzmianka 1347 rok

Mała miejscowość położona w malowniczej okolicy na lewym brzegu rzeki Dunajec przy drodze numer 980. Administracyjnie należy do gminy Zakliczyn. Jako samodzielne sołectwo wyodrębniona w latach 80-tych ubiegłego wieku. Graniczy na zachodzie z Charzewicami, na północy z Gwoźdźcem, na wschodzie z Zawadą Lanckorońską, a od południa z rzeką Dunajec.

Miejsce to słynie w Polsce z górujących nad nią ruinami średniowiecznego zamku Spycymirów - ongiś największego zamku w dolinie Dunajca i Popradu - obecnie na skraju ruiny. Nazwa samego zamku jak i samej miejscowości pochodzi prawdopodobnie od położonych u jego stóp młynów (niem. Mellstein - kamień młyński; Melestein, Molestyn a po polsku Mielsztyn a potem współczesny Melsztyn).

Ze szczytu wzgórza zamkowego rozpościera się panorama na całą dolinę zakliczyńską.

Inną osobliwością Melsztyna są dwaj pustelnicy mieszkających obok siebie u podnóży zamku. Pierwszy z nich przybył z północy Polski i osiedlił się w latach 80-tych, a drugi pochodzący ze Śląska (były zakonnik klasztoru w Zakliczynie) przybył w te tereny pod koniec lat 90-tych ubiegłego wieku.

Zabytki

Zamek w Melsztynie ośrodek wielkiej własności rycerskiej, wzniesiony przez kasztelana krakowskiego Spycymira herbu Leliwa między 1340-1354 r. Pierwotnie zamek na planie nieregularnego wieloboku zajmował wschodni kraniec wzgórza. Wykorzystywał strome a miejscami nawet urwiste stoki wznoszące się ponad 40 m. ponad poziom Dunajca. Składał się z budynku mieszkalnego z wysuniętą na zewnątrz okrągłą wieżą cysterny oraz zabudowań gospodarczych.

Pierwszy pewny dokument dotyczący zamku w Melsztynie datowany jest na 26 lipca 1364 i dotyczy aktu erekcyjnego kaplicy zamkowej o prawach kościoła parafialnego. Obecnie w miejscu ołtarza stoi kamienna kolumna z Chrystusem Frasobliwym, jako, że parafia w Melsztynie nie istnieje.

Zamek pierwotnie pełnił funkcje rezydencji rycerskiej możnego rodu Melsztyńskich. Pod koniec XIV wieku nastąpiła rozbudowa warowni. Na zachodniej krawędzi wzgórza wzniesiona została wysoka pięciokondygnacyjna wieża na planie prostokąta (istnieje do dzisiaj). Pełniła ona funkcję militarno-mieszkalną o czym świadczą otwory strzelnicze na dwóch dolnych kondygnacjach oraz na najwyższej. Piętra trzecie i czwarte służyły jako pomieszczenia mieszkalne, oczym świadczą elementy eleganckiej kamieniarki budowlanej w otworach okiennych. Stary i nowy zamek zostały połączone murem zamykając jednym obwodem obronnym całe założenie. Od zachodu i południa został wybudowany mur oporowy wyrównujący poziom na dziedzińcu oraz wzmacniający mur przed obsunięciem. U podnóża wieży od strony północno-wschodniej znajdował się budynek bramny przez który prowadził wjazd na zamek, a droga dojazdowa na dziedziniec zamkowy przebiegała u stóp nowowzniesionej wieży.

Około roku 1461 nastąpiła kolejna rozbudowa systemu obronnego zamku umożliwiająca wykorzystanie broni palnej. Tendencje do zwiększania walorów obronnych przez Melsztyńskich swej rodowej siedziby należy łączyć z ich udziałem w ruchu husyckim i przejściem do opozycji w stosunku do dworu królewskiego. Od strony północnej wzniesiono umocnienia ziemne co spowodowało przesunięcie pierwszej linii obrony na dalszą odległość. Umocniono również bramę główną.

W roku 1511 Melsztyn zostaje sprzedany i staje się własnością Jordanów. W połowie XVI wieku następuje przebudowa najstarszej części zamku w stylu renesansowym na rezydencję magnacką. Powstała wówczas dwukondygnacyjna jednotraktowa budowla wzniesiona na osi wschód-zachód. W dolnej kondygnacji znajdowały się strzelnice szczelinowe natomiast górna kondygnacja miała charakter reprezentacyjno - mieszkalny.

Zamek w niezmienionym stanie (gdyż brak jest dalszych wzmianek o większych przebudowach) dotrwał prawie do końca XVIII wieku mimo że zmieniali się jego właściciele. Od roku 1601 byli nimi Tarłowie a od 1744 Lanckorońscy. Oparł się nawet atakom Szwedów w XVII wieku. Tragiczny dla melsztyńskiego zamku okazał się rok 1771 kiedy to najpierw został zajęty przez konfederatów barskich a następnie zdobyty i spalony przez wojska rosyjskie. Od tego momentu zamek znajduje się w ruinie rozbieranej na budulec m.in. na budowę kościoła w Domosławicach i folwarków we wsiach sąsiednich.

Pierwsze prace badawcze oraz zabezpieczające mury podjęto już w latach 1879-85 przy udziale architektów i historyków sztuki.

Obecnie najlepszy stan wykazują dwa skrajne fragmenty założenia. Od wschodu widoczne są kamienne ściany zachowane miejscami do poziomu otworów okiennych natomiast od zachodu wieża mieszkalna z kamienia i cegły. Przetrwała ona w postaci dwóch ścian o wysokości około 25 m. Między ścianami wschodnimi a wieżą znajduje się częściowo zachowany mur biegnący północnym skrajem wierzchołka. Jest on zbudowany z piaskowca i ma liczne otwory strzelnicze. Od strony południowej wzgórze zabezpieczone jest murem ceglanym o wysokości 4-5 m. W środkowej części zamku znajduje się otwór powstały w wyniku zapadnięcia się sklepienia pomieszczenia niższej kondygnacji. Umocnienia ziemne oraz fosa są obecnie słabo czytelne w terenie.

Przyroda

W Dunajcu wędkarze mogą złowić: lipienia, brzanę, klenia, świnkę, ukleję, szczupaka. Rzadziej można tam złowić: certę, węgorza, miętusa, okonia, sandacza. Jelenie tych okolic wykazały cechy przystosowawcze, pozwalające im na odbywanie rykowiska w zaroślach nadrzecznych poza lasem.

Projektowany rezerwat "Wzgórze Melsztyńskie" ok.10 ha, typ leśny, ochrona częściowa. Rezerwat obejmować będzie malownicze wzgórze o stromym zboczu, eksponowanym ku południowi, porośnięte lasem mieszanym z przewagą klonu polnego. Na szczycie wzgórza w otoczeniu zadrzewienia znajdują się ruiny zamku.

Turystyka

Przez górną część Melsztyna (w pobliżu ruin zamku) przebiega trasa rowerowa o nazwie "Melsztyn" mająca swój początek i koniec w pobliskiej Zawadzie Lanckorońskiej. Opis tej trasy znajduje się w dziale "Turystyka" [więcej].


Dębno - Łysa Góra - Wolnica - Zawada Lanckorońska - Zamek w Melsztynie - Melsztyn PKS


U podnóży zamku znajduje się restauracja, obok niej bezpłatny parking (sam. osobowe i ciężarowe) oraz przystanek autobuowy PKS.

Ze wzgórza zamkowego prowadzi lokalna droga do pobliskich Charzewic (można ją pokonać pieszo lub samochodem) przy której znajduje się punkt widokowy z niezapomnianą panoramą na dolinę zakliczyńską.

Komunikacja

przystanek PKS na trasie Kraków - Brzesko - Zakliczyn - Gorlice i Tarnów - Łysa Góra - Zakliczyn.